Saša Rakezić alijas Aleksandar Zograf

Čak i sama pomisao na pojam „socrealizam“ čini da u svojoj glavi stvorite slike stamenih figura muškaraca nadljudskih proporcija, stisnutih vilica i pesnica, namrštenih obrva. Zatim, ženske figure u isto tako patetičnoj pozi, snažne, možda i sa čekićem u ruci. Odmah pomislite i na zastave koje se lepršaju u znak pobede radničke klase, srpove, čekiće, traktore i tome slično. Ova su zamišljanja razume se prilično blizu onoga što je činilo glavni tok socrealističke umetnosti, u Srbiji i drugde, a čudno je da upravo ta preterana, karikaturalna idealizacija današnjem posmatraču izgleda nekako zabavno. Pa čak iako će mu sve to pre izmamiti osmeh nego što će ga impresionirati (jedno od poznatih poigravanja na tu temu nastalo je još početkom osamdesetih, u obliku video spota za pesmu grupe Idoli, „Maljčiki“- proizvod režiserskog tima Boris Miljković i Branimir Dimitrijević Tucko) . Međutim, socrealistička umetnost je bila prilično raznovrsna u svom ispoljavanju, pre svega zato što je pokrivala široku oblast umetničkog stvaranja i života uopšte. Ovaj pravac je uticao i na oblačenje, i arhitekturu,  književnost, pozorište, muziku i dizajn, određujući način života velikog broja ljudi.
Posebno je zanimljiva situacija u našoj zemlji – iako je socrealizam kao svetski relevantan pravac uticao na stvaralaštvo umetnika još tokom tridesetih godina, postaće preovlađujući, „državni“ projekat sa formiranjem novih vlasti sredinom četrdesetih.Za razliku od drugih zemalja socijalističkog lagera, socrealizam je u našoj sredini bio u procvatu samo do 1948. godine, i sukoba na liniji Tito-Staljin.
Nakon Rezolucije Inforbiroa socrealizam nije potpuno prestao da postoji, ali je preovladala produkcija nečeg što je ličilo na jugoslovensku varijantu socijalističkog modernizma. Zato u našoj sredini nije moguće pronaći značajniji broj socrealističke skulpture, najkabastijeg i najuočljivijeg izraza koji je proizašao iz tog načina razmišljanja i stvaranja, a koji je drugde nastavio da se proizvodi sve do sedamdesetih godina.
Međutim, već na samom početku, još tokom trajanja borbe za oslobođenje zemlje, bilo je moguće primetiti da se naša „socrealistička scena“ razvijala u specifičnom smeru, tj. ne isključivo pod uticajem socrealističke umetnosti sovjetskog tipa, kao i da je to povremeno izazivalo podozrenje pa čak i zabrane podstaknute od „pravovernih“ dušebrižnika bliskih organima vlasti.
U tom smislu je zanimljiva sudbina domaćeg stripa tokom revolucionarnog perioda – nešto pre toga,  počev od sredine tridesetih godina, Beograd je bio centar u kojem je stvaralo više desetina strip autora, a stripovi su bili zastupljeni kako u dnevnim i nedeljnim časopisima, tako i u specijalizovanim magazinima, veoma popularnim među mladima. To je uticalo da neki od časopisa umnožavanih u ratnim uslovima u partizanskim štamparijama, kao što je list Pioniri, pokrenut još 1942. godine, objavljuju stripove ili radove crtača koji su se u prethodnom periodu bavili stripom. Uprkos što su tematski neke od ovih stripovanih priča bile bliske štivu kakvo ste mogli da pronađete i u sovjetskoj štampi (mladi komunisti u borbi protiv okupatora), stil je bio blizak „pop“ pristupu koji je odavao Zapadnjački uticaj, u vreme kada je u Staljinovoj SSSR strip bio smatran za dekadentnu i štetnu literaturu. Među radovima koji su dospeli na stranice partizanskih omladinskih izdanja u nas bile su čak i poneke table iz produkcije Volta Diznija, ali su među najzanimljivijima bile storije koje su u razdoblju 1942.-1945., za časopise Mi mladi, Pioniri i Omladina kreirali pisac Branko Ćopić i crtač Ivo Kušanić. Bili su to dvojica među najtalentovanijim stvaraocima svoje generacije (svako u svojoj oblasti) aktivnim u to vreme u Jugoslaviji, pa ne čudi da su serijali priča u slikama kao „Udarna grupa Đoke Štormovika“ bili sofisticirani u izrazu i izvedbi. Ivo Kušanić je u predratnom periodu zanat pekao u zagrebačkim časopisima Mickey-strip i Novi vandrokaš.
Već po završetku rata je pokrenuto čak nekoliko strip izdanja u Beogradu, ali su ubrzo počeli da se pojavljuju negativno intonirani članci u štampi, označavajući strip kao pojavu koja vrši nepovoljan uticaj. Među prvim strip izdanjima koja su decembra 1945. i sudski zabranjena bile su sveske pod nazivom „Tri ugursuza za vreme okupacije“, koje opisuju doživljaje trojice švercera koji pokušavaju da prežive u okupiranom Beogradu ( autori crteža Milorad Dobrić i Slavko Saša Mišić). Ubrzo je i list Omladina prestao sa objavljivanjem serijala kojeg su kreirali Branko Ćopić i Ivo Kušanić, gurnuvši tako u zaborav ovu interesantnu saradnju, dok su stripovi nastavili da periodično vaskrsavaju i nestaju iz naše štampe, sve dok se nisu ponovo odomaćili tokom pedesetih godina. Borba između „inovativnog“ i „konzervativnog“ pristupa u štampi i izdavaštvu trajala je decenijama.
Zanimljivo je da je nešto kasnije, tokom šezdesetih, eksplodirao fenomen stripa o malim Partizanima, Mirku i Slavku. Iako se površinski pridržavao mnogih sižea koji su delovali prilično socrealistički, ovaj serijal je u suštini bio nalik na masovnu produkciju popularnih stripova kakva je usavršena na Zapadu. Priča o deci-borcima bila je nešto kao socijalističko-kapitalistički cross over, istovremeno podržavajući sentiment revolucionarne borbe, i funkcionišući kao industrija masovne zabave ( na vrhuncu je tiraž svezaka o Mirku i Slavku dosegao 180 000 i 200 000 primeraka, uspevajući da utiče na privredni rast čitavog jednog grada, Gornjeg Milanovca, u kojem je bilo sedište izdavačke kuće Dečije novine).
U vreme najžešćeg zanosa četrdesetih godina, međutim, usred stradanja i ogromnih socijalnih potresa, bio je prisutan povišeni ton i uzavrelost osećanja, iz kojih su proizašle vibracije koje su dovele do „klasičnih“ ostvarenja socrealističke produkcije. Rad pojedinca u korist opšte stvari je bio smatran za jedan od svetih, spasiteljskih principa – beogradski list Borba u članku iz maja 1945. godine navodi da „cijela naša štampa može da zabilježi samo najveće i najpoznatije radne podvige i uspjehe. Zar nijesu divljenja vredni omladinci Kosta Spasić i Vojislav Stričević koji su za vrijeme Svjetske omladinske nedjelje radili u rudniku Stari Kostolac 6 dana i 6 noći na utovarivanju uglja. Mi imamo na hiljade sličnih primjera radnog požrtvovanja. U novije vrijeme svu omladinu Jugoslavije nadahnjuje rad triju omladinskih radnih brigada na Crnom Vrhu, a njihov podvig ostaće u našoj historiji kao jedan od najljepših primjera požrtvovanja i ljubavi za domovinu. Više od dva mjeseca boravili su omladinci Srbije na planini gdje je zima bila tako jaka da se noću nije moglo spavati u barakama. Bilo je dana kad omladinci iz jedne barake nijesu mogli ujutro izići dok ih drugi nijesu otkopali od snijega. Pod takvim okolnostima kroz gudure i gorske prijevoje sagrađena je za nekoliko nedjelja željeznička pruga u dužini od 13 kilometara“!
Brzo je uspostavljena praksa dobrovoljnog rada na radnim akcijama, gde je takođe negovan i odgovarajući društveni život, uključujući projekciju filmova kao što su „Pastir Kostja“ – u specijalnom izdanju lista Borba iz 1947., namenjenom omladinskim brigadama koje su gradile prugu Šamac-Sarajevo, stoji da „ ovaj originalni sovjetski film svojim neprekidnim humorom i živošću snažno djeluje na gledaoce. Već sama pojava pastira Kostje, njegova zdrava i postojana vedrina, prenosi čovjeka u svijet neočekivanih, veselih zapleta, koji nastaju pri svakom njegovom susretu s neprirodnim i izvještačenim shvatanjima i navikama pretstavnika starog buržoaskog društva. Umjetnost ovog filma se sastoji u tome,što on na jedan zabavan način razgolićuje ostatke „otmjenih“ i „kulturnih“ krugova starog društva, kod koga je dovoljna sama prisutnost zdravog i prirodnog seoskog pastira,da ih prikaže u svoj njihovoj nakaradnosti“.
Međutim, sa poboljšanjem uslova, menjala se i kulturna klima koja je okružavala  masovna okupljanja i radne akcije, a sovjetske filmove su potisnuli domaći ili holivudski. Kao način proslave energije mladosti, organizovano je masovno proslavljanje rođendana Josipa Broza Tita, uz nošenje štafete i izvođenje sletskih vežbi na stadionima. Umesto mučeničkog fizikalisanja isticane su privlačnije strane omladinskog okupljanja – u vreme posleratne nemaštine, prednost je bila čak i redovna ishrana. Ilustrovani list Duga ( koji je u to vreme inače već većinski posvećen aktuelnim filmskim zvezdama i dešavanjima u popularnoj kulturi) objavljuje 1958. godine izveštaj sa gradnje puta „Bratstvo i jedinstvo“, naglašavajući da su „uslovi života brigadista daleko povoljniji nego na dosadašnjim radnim akcijama. Podignute su prostorije za stanovanje, trpezarije, uvedeno je osvetljenje, voda – uređeno je sve što je potrebno za normalan i udoban život omladinaca. Ishrana je raznovrsna i obilna, sa 4500 kalorija dnevno. Pored 80g hleba, svakom omladincu sleduje četvrt kilograma mesa, 200 grama povrća, 200 grama voća, pola litra mleka, itd... Konstruktivnost omladine je ponovo došla do izražaja. Crna zemlja ostaje za omladincima koji se utrkuju među sobom i grupno se takmiče“.
Uprkos izveštačenosti koja je dolazila iz grčevitog napora da se udovolji zahtevima ideologije, stvaralaštvo socrealističkog perioda je imalo i svoju emancipatorsku stranu – kao prvo, značajna pažnja je posvećena edukaciji, i to na masovnom nivou, a većinski, ruralni deo stanovništva je bio u prilici da oseti dobrobit modernizacije. Običan, mali čovek iz naroda je iznenanda dobio šansu da postane herojska figura, i - konačno, sa današnje distance - sve je to bilo dizajnirano na prilično zanimljiv način...